* Mali Kılavuz Dergisi 35. Sayısında Yayımlanmıştır.
I- GİRİŞ
İller Bankası, Cumhuriyet döneminde kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması çalışmalarının bir ürünü ve bu dönemde yerel yönetimlere verilen önemin bir göstergesi olarak oluşturulmuştur. 1933 yılında kurulan Belediyeler Bankası'nın 1945 yılındaki yeniden yapılanması şeklinde oluşturulan İller Bankası, belediyelere sadece finansman desteği sağlamakla kalmamış, altyapı yatırımlarının ilgili belediyeler adına uygulanmasını sağlayarak, özellikle küçük ölçekli yerleşim birimlerindeki belediye hizmetlerinin daha etkin yürütülmesine önemli katkılar sağlamıştır.[1]
İller Bankası, kuruluşundan bu yana teknik uygulamaya dönük görevlerinde belediyelerin temel destekleyicisi olmuştur. Kentsel yatırımların finansmanını sağlayan ve bu yatırımların gerçekleştirilmesini doğrudan üstlenen Banka, yerel yönetim maliyesi sisteminde yönetici, yönlendirici, üretici, yüklenici, denetleyici gibi çeşitli işlevleri de üstlenerek, süreç içerisinde etkinliğini artırarak sürdürmektedir.
II- İLLER BANKASININ GÖREVLERİ
İller Bankasının Görevleri 4759 sayılı İller Bankası Kanunu’nun 7. maddesinde sayılmıştır. Söz konusu maddeye göre Bankanın görevleri şunlardır:
a) Mahalli kamu hizmetleriyle ilgili tesisler, yapılar ve diğer işler vücuda getirmelerini kolaylaştırmak,
b) İdare ve kurumların istemleri üzerine harita, plan, proje, keşif ve etütleri yapmak veya yaptırmak, idare ve kurumların vücuda getirecekleri tesis ve yapılardan mahallince yaptırılmasına imkan olmayan veya Banka tarafından toplu olarak yapılmasında fayda bulunanları, yatırım programları içinde meydana getirmek, idare ve kurumların istemleri aranmaksızın bunların Banka yatırım programında yer alan işlerinden hibe veya fon yardımlarının katkısıyla gerçekleştirilecek olanları Banka eliyle yapmak veya yaptırmak;
c) Bankadan alınan kredilerle yapılan işlerden 13/7/1972 tarihli 1609 sayılı Kanunla yapım ve denetlemeleri Bayındırlık Bakanlığına verilenler dışında kalanların isteme ve imkana göre fenni nezaret ve denetlenmesini üzerine almak;
d) İdare ve kurumlara gerekli olacak makine, aletler ve edevat, gereç ve eşyadan temin edebileceklerini bu idare ve kurumlara satmak veya kiralamak;
e) Şehir, kasaba ve köylerin kuruluş ve imarı yolundaki plan ve programların gerçekleştirilmesini desteklemek amacıyla bunlara, kendi tüzüğünde yazılı esas ve şartlara göre kredi sağlamak,
f) İdare ve kurumların banka aracılığıyla sigorta ettirmek isteyecekleri menkul ve gayrimenkul malları sigorta ettirmektir.
III- İLLER BANKASININ SERMAYE YAPISI VE MALİ DURUMU
İller Bankasının sermayesi aşağıdaki kaynaklardan toplanır.
a) İl özel idareleri ve belediyelerin, yıllık gelirleri tahsilatı ile bu idarelere genel bütçe vergi gelirlerinden verilen payların yüzde beşi;
Bu pay bir önceki bütçe yılı içinde elde edilmiş bulunan kesin tahsilat üzerinden hesaplanmaktadır. Ancak hesaplama yapılan tahsilata aşağıda belirtilen kalemlerden yapılan gelir tahsilatları dahil edilmemektedir:[2]
b) İl özel idareleriyle belediyelere bağlı tüzel kişiliği haiz olan veya olmayan ve katma bütçeli idare ve kurumların ve birliklerin, bağlı bulundukları idare bütçelerine intikal etmeyen gelirlerinden kazanç vergisi çıktıktan sonra kalan safi kazançlarının yüzde beşi;
c) İl özel idarelerince, arazi ve bina vergileri tahsilatından köy idareleri sermaye payı adı ile ayrılacak yüzde üçler;
d) Bankanın yıllık safi kazancından köy idareleri sermaye payı olarak ayrılacak yüzde otuzlar;
e) Bütçeden veya diğer herhangi bir yerden yapılacak her türlü yardımlar;
f) Belli bir tahsis yeri gösterilmeksizin veya sermayeye katılmak üzere yapılacak bağışlar;
g) Özel kanunlarla banka sermayesine eklenmek üzere sağlanacak para ve ayınlar.
a, b, c ve d fıkralarında yazılı sermaye paylarının ayrılmasına esas olacak gelir tahsilatı ve safi kazanç, sonuçları belli olan son bütçe yılı içinde elde edilmiş bulunan tahsilat ile son bilançodaki safi kazançtır. d,e,f,g fıkralarında belirtilen gelirler, banka sermayesi tamamlandıktan sonra, ihtiyat akçesi hesabına geçirilir.
Bankanın başlangıç sermayesi tümüyle yerel yönetimler tarafından sağlanırken, borç sermayesinin tamamına yakın bölümü de merkezi yönetimin verdiği fonlardan oluşmaktadır. Kanunun 19. maddesine göre genel kurul tarafından onanan bilançoya göre meydana çıkan safi kazanç;
ayrılmaktadır. İlgili yardım yapılacak köyler Bayındırlık ve İskan Bakanlığı talimatı ile yönetim kurulu tarafından kararlaştırılır
IV- İLLER BANKASI PAYLARININ MAHALLİ İDARELER TARAFINDAN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ
İller Bankası tarafından mahalli idarelere düzenli olarak merkezi hükümet vergi gelirlerinden pay aktarılmaktadır. Belediyelerin bütçe gelirlerinin % 55 ile % 90’ı arasındaki kısmı merkezi idare gelirlerinden ayrılan paylardan oluşmaktadır. Mahalli idarelerin bu en önemli gelir kaynağının muhasebeleştirilmesinde zaman zaman çeşitli sıkıntılar yaşanabilmektedir.
İller Bankasından merkezi hükümet geliri olarak mahalli idarelere pay aktarılması sırasında verilen krediler, bu krediler için işlemiş faizler, merkezi hükümete olan çeşitli borçlar, iller bankası payları, mahalli idare birlikleri payları kesintileri yapılmaktadır. Tüm bu kesintilerle birlikte iller bankasından mahalli idarelere aktarılan paraların muhasebeleştirilmesi aşağıdaki örnek üzerinde gösterilmiştir:
Örnek; Mahalli idare için hesaplanan merkezi hükümet vergi geliri payı toplamı 250.000.- YTL’dir.
Bu tutardan 1.000.- YTL kredi borcunun ana parası,
200.- YTL kredilerden işlemiş faiz borcu, (150 YTL’si geçmiş dönemlere ait; 50.- YTL’si cari döneme ait)
1.800.- YTL merkezi hükümete vadesi geçmiş ve taksitlendirilmiş vergi borcu,
1.200.- YTL merkezi hükümete ödenmesi gereken vadesi geçmiş vergi borcu,
2.100.- YTL SSK Prim Borcu,
600- YTL Mahalli İdare Birlikleri Aidatı,
23.000.- YTL İller Bankası Payı,
Kesintileri Yapılmıştır.
Geri kalan 220.100.- YTL belediyenin hesabına aktarılmıştır.
Bu bilgiler ışığında Mahalli idare aşağıdaki kaydı yapacaktır.
------------------------------------ / -----------------------------------------------------------------
300.01 Banka Kredileri Hesabı 1.000.-
630.04.02.09.01 Giderler Hesabı 50.-
381.04.02.09.01 Gider Tahakkukları Hesabı 150.-
360 Ödenecek Vergi ve Fonlar Hesabı 1.200.-
368 Vadesi Geçmiş, Ertelenmiş Veya Taksitlendirilmiş 1.800.-
Vergi ve Diğer Yükümlülükler Hesabı
361.02.01.02 Ödenecek Sosyal Güvenlik Kesintileri Hesabı 2.100.-
630 Giderler Hesabı 600.-
240.01.03 Mali Kuruluşlara Yatırılan Sermayeler Hesabı 23.000.-
102 Bankalar Hesabı 270.100.-
600.05.02.02.51 Gelirler Hesabı 300.000.-
------------------------------------ / -----------------------------------------------------------------
805- Bütçe Gelirleri Hesabı 300.000.-
800.05.02.02.51 Bütçe Gelirleri Hesabı 300.000.-
------------------------------------ / --------------------------------------------
830.04.02.09.01 Bütçe Giderleri Hesabı 200.-
830 Bütçe Giderleri Hesabı 600.-
830.05.08.09.51 Bütçe Giderleri Hesabı[3] 23.000.-
835- Gider Yansıtma Hesabı 23.800.-
----------------------------------- / --------------------------------------------
V- KAYITLARDA OLMAYAN İLLER BANKASI KREDİ ANA PARA VE İŞLEMİŞ FAİZ BORÇLARININ KAYIT ALTINA ALINMASI
Yukarıda verilen örnekte, İller Bankasına olan kredi ana para ve işlemiş faiz borçlarının kayıt altında olduğu varsayılarak örneğin çözümü yapılmıştır. Ancak birçok mahalli idarede bunların hiçbir şekilde kaydedilmediği ve devirlerde yer almadığı bilinmektedir.
Bu nedenle İller Bankasından kullanılan krediye ilişkin yapılmış herhangi bir kayıt yoksa bu işlemden önce borç envanteri yapılması yani kayıtlarda olmayan kredinin önce Net Değer Hesabı aracılığıyla hesaplara alınması, daha sonra yukarıdaki örneklerin çözümünde olduğu gibi hesaplardan çıkarılması gerekir. Bunun için;
--------------------------------- / ------------------------------------------
500.03.01.09 Net Değer Hesabı 1.150.-
300.01 Banka Kredileri Hesabı 1.000.-
380.04.02.09.01 Gider Tahakkukları Hesabı 150.-
------------------------------- / -------------------------------------------
Şeklinde bir kayıt yapılmalıdır.
VI- İLLER BANKASINDAN AYNİ KREDİ KULLANIMI VE BUNLARIN MAHSUBU
İller Bankasından kredi kullanıldığında vadesine göre banka kredi hesaplarına borç ilgili varlık hesabına da alacak kaydedilir. Örneğin bir tesis makine veya cihaz iller bankası tarafından kredi karşılığında belediyeye alındığında belediyenin yapacağı kayıt aşağıdaki gibi olacaktır.
--------------------------------- / ------------------------------------------
253- Tesis Makine ve Cihazlar Hs.
300- Banka Kredileri Hs. (Bir yıldan kısa vadede ödenecek kısım)
400- Banka Kredileri Hs. (Bir yıldan uzun vadede ödenecek kısım)
--------------------------------- / ------------------------------------------
830- Bütçe Giderleri Hesabı
835- Gider Yansıtma Hesabı
--------------------------------- / ------------------------------------------
Kaydı yapılır.
Krediler iller bankasından belediyeye mahalli idare payı aktarırken İller Bankası tarafından kaynağında kesilir. Bu işleme ilişkin kayıt aşağıdadır.
--------------------------------- / ------------------------------------------
300- Banka Kredileri Hs. (ana para)
630- Giderler Hesabı (yılı içindeki faiz gideri)
600.05.02.02.51 Gelirler Hesabı
--------------------------------- / ------------------------------------------
805- Gelir Yansıtma Hesabı
800.05.02.02.51- Bütçe Gelirleri Hesabı
--------------/------------------
kaydı yapılır.
VII- UZLAŞMA BORÇLARININ İLLER BANKASI TARAFINDAN KESİLMESİ
Bilindiği üzere mahalli idareler hazineye ya da diğer kurumlara olan borçları ve alacakları için bir uzlaşma anlaşması yapmışlar ve borçlarını ödemek alacaklarını tahsil etmek için uzlaşma tutanağı imzalamışlardır. Örneğin hazineye olan bir borç için uzlaşan bir belediyeden borcun ana parası için 50.000.- YTL faizi içinde 30.000.- YTL kesinti yapılmış kalan 320.000.- YTL ise belediyenin banka hesabına gönderilmiştir.
--------------------------------- / ------------------------------------------
303.01 Kamu İdarelerine Mali Borçlar Hs. (ana para) 50.000.-
630.04.02.09.01 Giderler Hesabı 30.000.-
102- Banka Hesabı 320.000.-
600.05.02.02.51 Gelirler Hesabı 400.000.-
------------------------------------ / ----------------------------------------
805- Bütçe Gelirleri Hesabı 400.000.-
800.05.02.02.51 Bütçe Gelirleri Hesabı 400.000.-
------------------------------------ / --------------------------------------------
830.04.02.09.01 Bütçe Giderleri Hesabı 30.000.-
835- Gider Yansıtma Hesabı 30.000.-
----------------------------------- / --------------------------------------------
[1] Ahmet BERK, “İller Bankası ve Yerel Yönetimler,” Sayıştay Dergisi, sayı.48: 75.
[2] Erkan Karaarslan, “İller Bankası Paylarının Muhasebeleştirilmesi,” Güncel Mevzuat Dergisi, sayı.6 (Mayıs 2006), 44
[3] İller Bankası Payları için Belediyelerin ve İl Özel İdarelerinin Detaylı Hesap Planında Bütçe giderleri hesabının Cari Transferler Bölümünde 05.08.09.51 kod numarası ile bir yardımcı hesap açılmıştır. Ancak bu yardımcı hesap tarafımca kullanılmamıştır. Çünkü yukarıdaki bölümlerde de açıklandığı gibi bizce İller Bankası Payları bir cari gider değildir. Aslında bir gider de değildir. İsminden de anlaşılacağı gibi bu bir paydır ve Mali Kuruluşlara Yatırılan Sermayeler Hesabında izlenmelidir. Bütçe giderleri hesabı içerisinde de cari giderler içerisinde değil sermaye transferleri veya borç verme ana kalemleri içerisnde izlenmelidir.
