BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİNİN KİŞİ BAŞINA GELİRLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Dr. Erkan Karaarslan
Büyükşehir Belediyeleri temelde aynı mevzuata tabi, aynı imkanlarla yönetilmektedir. Bölgelerin gelir performansları, bir defalık gelirler, sosyo ekonomik gelişmişlik, merkezi hükümet paylarının eşit dağılmaması gibi çeşitli nedenlerle farklılaşabilmekle birlikte bu farklılıkların izah edilebilir seviyelerde olması beklenir.
Belediyelerin kişi başına elde ettiği gelir, o kentin kalkınması açısından son derece önemlidir. Belediyelerin kişi başına gelirleri ne kadar artarsa o ilde hanelere yapacakları sosyal transferler, kente dair yatırımlar o denli artacaktır.
Bu yazımızda kaleme alacağımız kişi başına gelirleri yüksek olan buna karşın bir önceki yazımızda yer alan kişi başına net yatırım harcaması düşük olan belediyelerin gelirlerini daha çok istihdam odaklı harcadıkları sonucunu da çıkarabiliriz.
30 Büyükşehir Belediyesinin 2019 sonu kişi başına gelirleri aşağıdaki tabloda yer aldığı şekildedir.
Sıra İl Bütçe Geliri Nüfus Kişi Başı Gelir
1 ERZURUM 1.024.498.963,06 762.062 1.344,38
2 İSTANBUL 19.537.299.032,60 15.519.267 1.258,91
3 KOCAELİ 2.378.816.786,05 1.953.035 1.218,01
4 İZMİR 4.929.640.301,76 4.367.251 1.128,77
5 ANKARA 5.732.410.410,46 5.639.076 1.016,55
6 ESKİŞEHİR 701.411.876,97 887.475 790,35
7 MERSİN 1.420.066.073,03 1.840.425 771,60
8 KONYA 1.683.743.833,60 2.232.374 754,24
9 DENİZLİ 758.205.357,34 1.037.208 731,01
10 BURSA 2.140.562.920,53 3.056.120 700,42
11 KAYSERİ 970.668.000,26 1.407.409 689,68
12 ANTALYA 1.730.568.709,03 2.511.700 689,00
13 TEKİRDAĞ 722.489.056,84 1.055.412 684,56
14 MUĞLA 655.893.128,60 983.142 667,14
15 TRABZON 525.939.256,22 808.974 650,13
16 ORDU 475.426.557,11 754.198 630,37
17 MANİSA 904.930.351,16 1.440.611 628,16
18 MALATYA 495.132.232,61 800.165 618,79
19 BALIKESİR 753.612.001,25 1.228.620 613,38
20 GAZİANTEP 1.317.583.017,85 2.237.940 589,21
21 ADANA 1.213.080.943,71 2.069.364 588,75
22 HATAY 940.916.150,56 1.628.894 577,64
23 VAN 652.478.364,98 1.136.757 573,98
24 KAHRAMANMARAŞ 660.055.914,35 1.154.102 571,92
25 SAMSUN 762.670.623,46 1.348.542 565,55
26 AYDIN 580.189.452,23 1.110.972 522,24
27 ŞANLIURFA 1.053.070.423,49 2.073.614 507,84
28 DİYARBAKIR 835.792.916,45 1.756.353 475,87
29 SAKARYA 479.617.267,07 1.029.650 465,81
30 MARDİN 377.142.848,97 838.778 449,63
Bu gelirlerin, gelirin yapısına göre de detaylı analizinin yapılması mümkündür. Öz gelirlere göre sıralama, vergi gelirlerine göre sıralamalar gibi sıralamalarda yapılabilir. Gelirlerin bütünü dikkate alındığında yukarıda ki tablo oluşmaktadır. Kişi başına gelirin en düşük olduğu büyükşehir olan Mardin’de bir kişi için 449,6 TL yıllık gelir toplanırken en yüksek il olan Erzurum’da bir kişi için 1.344 TL gelir elde edilmektedir.
Kişi başına gelir sıralamasında ilk 5 il diğer 25 ile göre belirgin şekilde yüksek gelir elde etmektedir. Erzurum, İstanbul, Kocaeli, İzmir ve Ankara ilk 5’de yer almaktadır. Erzurum BŞB için tek defalık bir gelir olduğu düşünülmektedir. Kocaeli BŞB öteden bu yana Tüpraş’tan kaynaklı merkezi hükümet gelirlerinin yüksek seyri nedeniyle gelir sıralamasında en üstte yer almaktadır. Gelirin elde edildiği yere göre değil de, gelirin beyan edildiği yere göre pay dağıtımı adil bir pay dağılımını bozucu etkiler oluşturmaktadır. İstanbul Türkiye’nin ekonomik anlamda başkent olması ve büyük mükelleflerin sermaye şirketlerinin İstanbul’da olması nedeniyle kişi başına gelir sıralamasında en üst seviyelerde yer almakta, Ankara ise pekçok KİT’in merkezinin Ankara’da olması nedeniyle yüksek gelir elde eden iller arasında yer almaktadır. İzmir içinde benzer ifadelerde bulunmamız mümkündür.
Kişi başına geliri üst seviyelerde yer alan illeri açıklamak mümkündür ancak bazı illerde kişi başına gelirin neden bu kadar düşük olduğunu izah etmek oldukça güçleşmektedir. Son 10 sırada yer alan Büyükşehir Belediyelerini ve bunların coğrafi bölgelerini incelemeye tabi tutmakta fayda vardır.
SIRA İLLER KİŞİ BAŞINA GELİRLER BÖLGE
21 ADANA 588,75 AKDENİZ
22 HATAY 577,64 AKDENİZ
23 VAN 573,98 DOĞU ANADOLU
24 KAHRAMANMARAŞ 571,92 AKDENİZ
25 SAMSUN 565,55 KARADENİZ
26 AYDIN 522,24 EGE
27 ŞANLIURFA 507,84 GÜNEYDOĞU ANADOLU
28 DİYARBAKIR 475,87 GÜNEYDOĞU ANADOLU
29 SAKARYA 465,81 MARMARA
30 MARDİN 449,63 GÜNEYDOĞU ANADOLU
Son 10 sırada yer alan illeri, bu illerin yer aldığı bölgeleri incelediğimizde, Ege Bölgesinden tek ilin yer aldığı Aydın BŞB kişi başına elde ettiği yıllık 522 TL gelir ile Türkiye sıralamasında ancak 26. Sırada yer aldığı; Komşusu olan illerden Denizli (731), Manisa (628), Muğla (667) ve İzmir’in (1.128) çok geride kalan bir gelir performansı gösterildiği ortadadır. Kişi başına gelir seviyesi Denizli’nin 209 TL gerisinde olan Aydın’ın, komşusu olan Denizli ili kadar, kişi başına gelir performansı göstermesi halinde, 2019 yılı bütçe geliri 232 milyon TL fazla olarak gerçekleşecekti.
Marmara bölgesinde yer alan iller içerisinde ise, sondan 2. Sırada yer alan, Sakarya ilinin kişi başına gelir seviyesi ise son derece kötüdür. Adeta içiçe yaşayan 2 şehir olan Kocaeli ilinin (1.218) kişi başına gelir seviyesi Sakarya’nın 753 TL daha üstündedir.
Yukarıda anılan tablo ile ilgili daha fazla değerlendirmeler yapılabilir. 1980’li yıllara kadar Türk Ekonomisinin lokomotif şehri olan Adana’da kişi başına yerel gelirlerin düşüklüğü, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Büyükşehirlerin kişi başına gelir seviyesinin en sonlarda yer alması gibi üzerine politika geliştirilmesi gereken alanlarda bu tablo ile net bir şekilde görülmektedir.
Yine bu tablo özellikle kişi başına geliri en son 10’da yer alan büyükşehir belediyelerinde acilen Gelir Artırıcı Çalışmalar (GAÇ) başlatılması gerektiğini de ortaya koymaktadır.
